محاجّه با فیلسوف شرق در باره طرد دترمینیسم
طی مباحثه ای که در 8 اسفند 75 با فیلسوف شرق حضرت استاد علامه جعفری(ره) در دوره لیسانس داشتیم علاوه بر همه نکاتی که در این گفت گو حائز توجه و اهمیت بودند ، این دیدگاه از سوی ایشان مطرح شد که بر اساس دستاورد های دانش مکانیک کوانتم باید گفت: از نظرفیزیکدانها اصل علیت در قلمرو کوانتم مکانیک همچنان معتبر است اما دیگر سنخیت از ملزومات آن نیست تحت این شرایطدر قلمرو کوانتم دیگر نمی توان گفت" گندم از گندم بروید جو ز جو"!
بعد از دیدار 12/8/75 در همایش شورای عالی جوانان وابسته به نهتاد ریاست جمهوری ، و طبق هماهنگی ایجاد شده در شش اسفند ، جلسه گفتگوی در آغاز صبح و ما بعد از وقت صبحانه ایشان در خانه وزیر دانشگاه مقرر شد. برای صدق وعده دقایقی زودتر از ساعت هفت حاضر شدم که استاد علامه جعفری(ره) از خواستند حد اقل در بخشی از صبحانه با ایشان شریک باشم . متاسفانه در حین مباحثه امکان ثبت جزئیات گفتگو را نداشتم لذا در نقل بخش هایی ناچارا نقطه چین آورده ام . در ابتدای جلسه گفتگو حدود بیست کتاب در حوزه کوانتم فیزیک که درون کیف همراه برده بودم را بروی میز قرا دادم لابلای برخی نشانه کاغذی قرار داده بودم و برخی را گشودم که مورد لبخند و تحسین استاد قرا گرفت. تعدای از کتب به شرح زیر بود.
1- مکانیک کوانتمی ، جان ل. پاول، برندکریسمن
2- فیزیک کوانتمی ، استفان گاسیروویچ
3- فیزیک کوانتمی اتمها مولکولها جامدات هسته ای وذرات ، رابرت آیزبرگ،رابرت رزنیک
4- مکانیک کوانتمی کاربردی، ریچارد ک اوسبورن
5- مکانیک کوانتمی . سل ویدر
6- مکانیک کوانتمی ل.د. لاندائو ، م لیف شیتز
7- مکانیک کوانتمی کلود کوهن -تانوجی، برنارد دیو، فرانک لالوئه
8- آشنائی با نسبیت خاص ، رابرت رزنیک
9- فیزیک اتمی و شناخت بشری ، نیلز بور ، ترجمه حسین نجفی زاده
10- جزء وکل ، ورنر هایزنبرگ
11- حاصل عمر، آلبرت انشتین
12- دیدگاههای فلسفی فیزیکدانان معاصر ، مهدی گلشنی
13- نورشناسی ، آجوی گاتاک
14- علم نظریه انسان ، اروین شرودینگر
15- Quantum mechanic an introduction , Greiner
16- Basic concept of Quantum mechanic , L.V.Tarasov
17- A text Book Of Quantum mechanic ,Mathews ,Venkatesan
18- Advanced Quantum Mechanics , J.J. Sakurai
در شروع جلسه ایشان خواستند مطالب و احیانا سوالاتم را عرضه کنم . باید اعتراف در آغاز جلسه نوعی تبختر علمی بر من مستولی بود و حاضر نبودم این معنی را بپذیرم که استاد علامه جعفری(ره) در دانش فیزیک پایه ای دارند و در جایگاهی هستند که موضع گیری فیزیکدانان را نقد کنند تا اینکه در جریان گفتگو ناچار به رهاکردن این دیدگاه شدم . حسب الامر ایشان مواردم رااظهارداشتم .
ضیائی نیا : اینجانب دیدگاه حضرتعالی پیرامون نظریه طرد موجبیّت در فیزیک کوانتمی را دنبال نموده ام که در برخی کتب شما نظیر کتاب جبر و اختیار نیز عنوان شده است. که درآن مرور مختصری بر فیزیک کوانتمی آمده سپس به مشکل علیت در این حوزه از دانش بشری پرداخته اید. و به نوعی دیدگاه فیزیک دانان معاصر را پیرامون منطق آماری حاکم بر مکانیک کوانتمی که منجر به دیدگاه طرد موجبیت و دترمینیسم شده نپذیرفته اید. لذا در ابتدا مواردی را به صورت مستند به عرض میرسانم تا در نتیجه گیری نهایئ دیدگاه فیزیکدانان در طرددترمینیسم روشن بشود.
1- انشتین : اعتقاد به دنیای خارجی مستقل از موضوع مورد درک ، پایه تمامی علوم طبیعی است ولی مکانیک کوانتمی برهمکنش های شیئ و ناظر را به عنوان واقعیت نهائی در نظر می گیرد. (ص 129فیزیک کوانتمی اتمها مولکولها جامدات هسته ای وذرات ، رابرت آیزبرگ،رابرت رزنیک)
2- ضرورت اعراض قطعی از آرمان علّیت از نظر بوهر در ص 95 و 24و 41و 51و63 فیزیک اتمی و شناخت بشری تصریح شده و در ص 28 منبع مذکور چنین آمده است : " همگی ما موافق با نیوتن بر این نظریم که علم بر این باور نهائی بنیان گذارده شده که طبیعت در شرایط یکسان از قوانین یکسان اطاعت می کند " این در حالیست که ریچارد فلیپس فاینمن گسترش دهنده نظریه الکترودینامیک کوانتومی یا QED در نظریه میدانهای کوانتومی ، بنبان گذار فناوری نانو و یکی از ده فیزیکدان برتر تمام اعصار که برنده جایزه نوبل فیزیک به همراه جولیان شووینگر و سینایترو تومونوجا است می گوید: " اما معمولا چنین نیست شرایط لازم آزمایش را فراهم می آورید و هر بار تحت همان شرایط یکسان آزمایش را انجام می دهید اما نمی توانید پیش بینی کنید الکترون را در پشت کدام حفره خواهید دید " ر.ک جهان اسرار آمیز علوم تالیف و. ن کاماروف
3- فاینمن می گوید : پیش گوئی آنچه اتفاق می افتد نا ممکن است . ما فقط می توانیم آنچه را ممکن است روی دهد پیش گوئی کنیم. (ص26 نورشناسی ، آجوی گاتاک )
4- اروین شرودینگر در ص 20 کتاب علم نظریه انسان ، ضرورت روی آوردن به مفاهیم آماری و اعراض از علیت را متذکر شده است .
با ارائه این مقدمات به عنوان یک فیزیک پژوه به عرض میرسانم ، نمونه توضیح غیر علّی پدیده ها در مکانیک کوانتمی و در قلمرو فیزیک ذرات بنیادی و فیزیک هسته ای ، می توانیم از به توضیح پایداری هسته اتم بخاطر بر همکنش قوی هسته ای در اثر مبادله مزون های پی مبتنی بر نظریه یوکاوا و اصل عدم قطعیت هایزنبرگ در مورد کمیت ها ی همیوغ مختلط انرژی و زمان استدلال بیاوریم .
delta-E • delta-t >= h/(4*pi)
بر اساس این دیدگاه یک مزون در یک فاصله زمانی بسیار کم با جرم بسیار کوچک که بزرگی هردوی آنها با اصل عدم قطعیت انرژی زمان هایزنبرگ در توافق است ، ایجاد می شود و تبادل آن بین نوکلئونهای هسته نیروی قوی هسته ای که بسیارقویتر از برهمکنش الکترو مغناطیسی و کولنی است را ایجاد می کند. بر این اساس آیا می توان گفت منظور فیزیکدانان از این مباحث طرد دترمینیسم در دنیای میکروسکپی نیست؟
استاد علامه جعفری(ره) : نظریه نسبیت خاص انشتین بیان می کند " همزمانی مطلق نیست" بطور خاص اگر در جهانی که اصطلاحا به آن جهان تاکیونی گفته می شود سرعت ها بزرگتر از سرعت نور باشد علیت کلاسیک وارونه متجلی می شود آیا برای طرد موجبیت این فرضها کفایت می کنند؟
آلبرت انشتین در کتاب The World as I See It (با ذکر صفحه آن) می گوید : " سرعت نور تنها وسیله برای انتقال اطلاعات است." بنابراین اگر سرعت نور تحت شرایطی در جهانی خاص بیشتر از مقداری باشد که در جهان ما است بدیهی است ناظر های آن جهانی از نظر ترتیب زمانی علل ، وضعی معکوس نسبت به ما داشته باشند. اما این دلیلی برای طرد نظام علّی بین پدیده ها نیست.
ضیائی نیا:
فیزیکدانان عمدتا به فلسفه عمل گرایانه یا پراگماتیسم (Pragmatism)، به معنی فلسفه اصالت عمل گرایش دارند یا پوزیتویست منطقی و اثبات گرا هستند و بر این اعتقاد که دادههای برگرفته شده از «تجربه حسّی» [و تلقی منطقی و ریاضی از این دادهها]، تنها منبع همه شناختهای معتبر است و می گویند معناًیِ هر گزاره همان شرایطِ صدقِ آن است. از نظر آنان کمیت هائی که قابل اندازه گیری نباشد موجودیت ندارند و نباید در تئوری ها وارد شوند. این دیدگاه را چگونه ارزیابی می کنید؟
استاد علامه جعفری(ره) : در این مورد ادگار پش Pesch, Edgar در کتاب اندیشه های فروید ص 92 از زبان فروید می گوید : من ا ز طرح مسائل توزین ناپذیر خور را ناراحت می بینم و هموراه خور راناراحت تر می بینم زیباتر بودن را چگونه می توان توزین کرد
در این ارتباط آلفرد نورث وایتهد درکتاب سرگذشت انديشه ها، مترجم عبدالرحيم گواهي مطالب مهمی را بیان نموده است . ( به نظر استاد جعفري ، وايتهد از جمله انديشمنداني است که اطلاعات گسترده اي از تاريخ انديشه ها وتفکرات بشري دارد فقط آگاهي هاي او در مورد اسلام ضعيف است و از اينرو گاه اظهار نظرهاي نادرستي مي کند. با وجود آنکه وي از صاحب نظران، در زمينه هاي رياضيات فيزيک، و منطق رياضي است. اما تفکرات عميقي هم در زمينه مابعد الطبيعه دارد. يکي از ويژگي هاي مهم تفکر وايتهد اين است که هستي شناسي را در انحصار عقل نظري قرار نمي دهد. داوري استاد جعفري در باب وايتهد و اين اثر او در مقايسه با برخي از آثار فلسفي غرب اين است که وي علي رغم متفکراني چون هيوم، فرويد، سارتر و کاموي که انديشه هاي غلطي را درباره انسان عرضه کرده اند به انديشه هاي مثبت و اصولي درباره انسان مي پردازد. اگر تفکر بعضي از مغرب زميني ها را غلط هاي کتاب تمدن بناميم، در تفکرات وايتهد مخصوصا در کتاب سرگذشت انديشه ها صحيح هاي آنها را تا حدود زيادي مي توانيم پيدا کنيم. )
آلفرد نورث وایتهد درکتاب سرگذشت انديشه ها در این ارتباط می نویسد : من ممکن است پیش بینی کنم که ازاین نقطه تاریخ که می بینیم بشر واقعیت های جهان هستی را خواهد پذیرفت و برای تفسیر آن به استمدادی از متا فیزیک متوسل خوهد شد ... ...
ضیائی نیا:
درکتاب جبر اختیار خودتان اشره کر ده اید علیت در فیزیک معتبر است اما اصل سنخیت در آن ردّ می شود نه کلیت اصبل علیت . اولا تعریف دقیق شما از سنخیت در اصل علیت چیست؟ . ثانیا چرا سنخیت جزء ضروریات توصیف علّی حد اقل در حوزه میکروسکپی و قلمرو کوانتم مکانیک نمی تواند باشد؟
استاد علامه جعفری(ره) :
سنخیت یعنی اینکه " گندم از گندم بروید جو ز جو"! یعنی اینکه هر علت خاص معلول خاصی دارد.
اما در مورد اینکه چرا سنخیت جزء ضروریات توصیف علّی نمی تواند باشد البته در همان قلمرو میکروسکپی و حوزه مکانیک کوانتمی که اشاره کردید ، باید موضوع را دقیق بشکافیم .
فرض کنید سنگی را در آب می اندازیم و موج هائی پدید می آید. علت انتشار موج در سطح آب بر خوردسنگ به آب اسن و یا اراده ی من که سنگ را پرتاب کرد ؟ اگر راداه ی من علت آن است یا سنگ این دو چه سنخیتی با موج دارند؟ هیچ !
با این وجود همواره یک تشابه و رابطه ای علّی بین علت و معلول وجود دارد اما قابل اثبات نیست .رابطه نیز صددرصدوجود دارد
برتراند راسل در کتاب عرفان و منطق می گوید :
تصور اینکه حقایق جهان طبیعت از یک جهان مافوق و ابدی دارد سرازیر می شود یک تصور خوب برای جهان شیء است و ...
آلفرد نورث وایتهد در این ارتباط می گوید : حرکت مولکولها بالذّات حوادث بعدی را درون خود ندارند ضرورت قانونی الهی و ماوراء الطبیعی است که حرکت آنها رادیکته می کند.
یادم هست دکتر حسابی آن روز های جوانی که با ایشان مناظره داشتیم روزی خاطره ای را از یکی از استادان خود در بیروت برایم نقل کردند:
" کنار ساحل مدیترانه نشسته بودیم رنگ آبی آب بسیار زیبا و جالب جلوه می نمود استادم از من پرسید از این رنگ آبی خوشت می آید؟ گفتم بله و سپس پرسید علتی که آب به این رنگ خاص آبی دیده می شود چیست ؟
اجمالا توضیح دادم نور خورشید ترکیب هفت رنگ رنگین کمان یعنی رنگ های بناس زنق است .مقداری از نور خورشید که از سطح آب باز می تابد، رنگ آسمان را منعکس می کند. مقداری از نور خورشید به آب نفوذ می کند و به وسیله ذرات در آب پخش می شود . در آب های عمیق بیشتر نورخورشید به وسیله اکسیژن در آب پخش می شود و اکسیژن بخاطر ویژگی های اتمی اش بیشتر فرکانس مربوط به نور آبی را پخش می کند و این امر چنین رنگی را به ظاهر دریای مدیترانه می دهد.
استاد گفتند آفرین. و ادامه دادند بنابر این اگر فرکانس صادر شده از آب دراثر این فر آبندی که تشریح کردی دوبرابر شود آنوقت دو برابر مقدرا فعلی کیف میکنی؟ و اگر نصف این مقدار شودنصف این لحظه از دیدن آن کیف می کنی و لذت میبری ؟ .... "
به نظر من مشکل مربوط به علیت باید تکه تکه حل شود . شما نمونه ای را ارئه بدهید که درآن علیت تماما نقض بشود.
بر اساس دستاورد های دانش مکانیک کوانتم باید گفت: از نظرفیزیکدانها اصل علیت در قلمرو کوانتم مکانیک همچنان معتبر است اما در این عملکرد دیگر سنخیت از لوازم اصل علیت نیست و در این صورت در قلمروهای کوانتمی دیگر نمی توان گفت" گندم از گندم بروید جو ز جو"!
بعد از شناخت دیدگاه علامه جعفری پیرامون مسئله طرد موجبیت در فیزیک کوانتمی، فرصت را مغتنم شمرده از ایشان خواستم پیرامون مسائل کلی تر و نیز خودشان پرسش داشته باشم که باخنده ای موافقت نمودند.
ضیائی نیا:
استاد به نظر شما چرا بسیاری از دانشمندان و بزرگان فلسفه و علم که از حقایق هستی با خبر و مطّلعند ، به خدا ایمان نمی آورند و به مذهب پشت نموده اند؟
استاد علامه جعفری(ره) :
البته که می دانند اما نمی خواهند زیر بار تکلیف بروند قضیه " انشا الله بز است " اینجا حاکم است . مردی که نمازش دیر شده بود و برای ادای آن عجله داشت مردی در حاشیه ی نهری وضو گرفت و هنگامی که از کنار آن می گذشت سگی که در آب نهر خیس شده بود دفعتا از کنار مرد گذشت خود را تکان داد و آب هایی که در لابه لای موهایش جمع شده بود را بر وی پاشید و سرو و رو و بدنش او را تر ساخت. چون دید وقت تنگ است روی از سگ برگردانید و گفت انشا الله بز است. این مَثَل را در مواردی میگویند که بخواهند چیزی را نادیده بگیرند و چشم خود را در برابر واقعیات مشهود ببندند
دراین باره اندره ژی میگوید : بی ایمانی به خدا آنچنان که گمان می کنند ساده نیست برای چنین جراتی(جثارتی) می باید سر به آسمان بلند نکرد
و یکی از فیزیکدانان آلمانی می گوید : افتخار من این است که در راه مذهبی شدن هستم
ضیائی نیا:
استاد کمی از حقایق و ناگفته های زندگی خود را اگر استحقاق آن را داریم باز گو کنید
استاد علامه جعفری(ره) :
باشداما فقط برای خودتان نه دیگران . روزی شنیدم که پرفسور فضل الله رضا گفته بود : " حیف که او انسانی واقعا متدیّن است و قبول مقام نمی کند ... استاد خطاب به من وقتی مشغول نوشت شدم فرمودند لطفا خط بگیرید و تا هستم برای دیگری نقل نکنید و ادامه دادند
روزی مهمان دانشمند ایرانی در اکسفورد بودم یعنی آقای جمشید درخشان . ایشان در ایران به کلاس فلسفه من می آمدند. از ایشان پرسیدم آقای دکتر آن روز ها که در ایران درخرد سالی به کلاس فلسفه من می آمدید آیا چیزی هم متوجه می شدید ؟ من فکر نمی کردم دروس سنگین فلسفی اقتضای سن کودکی شما را داشته باشد. آقای درخشان پاسخ دادند من هنوز درس های شما را در ذهن دارم
ضیائی نیا: استاد در پایان وقت در یک جمله تجربه مهم عمر خود را در اختیار ما بگذارید
استاد علامه جعفری(ره) :
تجربه مهم عمر ! برای شما که در فیزیک شیفته ی شناخت اعماق آفرینش هستید از "انسان کامل " عز الدین نسفی می گویم : " ای عزیز اگر می خواهی جهان و هر آنچه در او هست را آنگونه که هست بشناسی اول خود را آنگونه که هستی بشناس . "
در انتهای جلسه از احوال پدرم پرسش داشتند و فرمودند از آشنائی با شما بسیار خرسند شدم سلام مرا به پدر برسانید و اگر کاری پیرامون علیت ارائه کردید مرا بی اطلاع نگذارید و تلفن منزل را دادند و خدا حافظی نمودیم.
تکمله :
در گفتگوئی که پس از رحلت استاد در 25 آبان 1378 با دکتر محمد علی بوترابی ( خواهر زاده استاد) داشتیم ایشان طی پرسشی فرمودند آیا از دیدگاه فیزیک مدرن و نسبیت عام و خاص انشتین مفهوم before the big bang مفهومی معنی داراست یا خیر.
نظر به معادله میدان انشتین و اینکه ماده با تعادل انرژیتیک خود بوجود آورنده فضا و زمان است و اینکه راجرپنرز همکار استیون هاوکینگ اثباتی ریاضی ارئه نمودند که نشان میدهد زمان در واقع دارای آغاز است پاسخ اینجانب به پرسش مذکور منفی بود.
دکتر بوترابی ضمن ارائه استدلالی که مبانی آن را درست درک نکرده ام مدل کیهان شناسی بیگ بنگ و هسته اساسی ایده استیون هاوکینگ را در این نظریه به چالش کشیدند اگر من درست فهمیده باشم ایشان در محضر استاد فقید و بر اساس آیاتی از قرآن نظیر آیات تحسبها جامده و هی تمر مر السحاب ، کل هو فی شان این باور فلسفی را دریافته بودند که ماده و وجود آن در طبقه بندی های فلاسفه اسلامی در جرگه ممکن الوجود قرار دارد از اینرو اگر از وجود آن پرسش شود نمی توان بطور مطلق پاسخ مثبت داد بلکه باید گفت هم هست و هم نیست. ( اشاره به آیات مبارکه سوره النمل که ناظر برانتقال تخت بلقیس در فاصله بین یک خلق و عدم آن توسط عاصف برخیا وزیر حضرت سلیمان است )
این توصیف ها مرا به یاد نظریه یوکاوا در خصوص نیروی قوی هسته ای بر اساس تئوری مزون می اندازد. بر اساس این دیدگاه یک مزون در یک فاصله زمانی بسیار کم با جرم بسیار کوچک که بزرگی هردوی آنها با اصل عدم قطعیت انرژی زمان هایزنبرگ در توافق است ، ایجاد می شود و تبادل آن بین نوکلئونهای هسته نیروی قوی هسته ای که بسیارقویتر ازاینتراکشن الکترو مغناطیس و کولنی است را ایجاد می کند.
در واقع می توانیم چنین موضع گیری کنیم که در فیزیک مدرن و در حوزه کوانتم فیزیک امروزه حد اقل در مقیاس های خرد عالم به نوعی دیدگاه خلق- عدم ، یا هست - نیست برای ماده رسیده ایم و میتوانیم در مورد بعضی زرات که با اصول مکانیک کوانتمی در تعارض نیستند نظیر مزون ها ضربانی بودن و یا خلقت متواترو بدون مکانیسم آنها و نیز نابودیشان را بپذیریم .
دیدگاه وجود نوسانی ماده و گذارمتواتر آن بین وجود و عدم اساسی ترین نقطه ای است که یک مدل کیهانشناسی که بنای توضیح خلقت جهان را دارد باید به آن بپردازد ، اساسا قرآن در بحث علوم تجربی یک کتاب مدل است که بر اساس ان میتوان کلیات یک تئوری بزرگ علمی را درک کرد و یا فرضیه های علمی را تصحیح نمود وسپس آن را گسترش داد.
=======================================
علم آن است که آدمی را به خدا برساند و آیت
باشد
کیست که بتواند بیرق شب راکنار بزند و روز
بیاورد و روز را ببرد و شب بیاورد ؟
آیات هفتاد و دو و سه سوره مبارکه ی قصص محاجه ای برابر فیزیکدانان و اختر شناسان و
دانشمندان علوم تجربی است که به نظام مادی اصالت میدهند نه آفریدگار این نظام. از
اینرو رفتار ماده و سیستم های مادی خلاف قوانین علم تجربی از منظر آنها به خاطر
اصالت نظام های دانش تجربی در منظر آنها غیر ممکن است باید به این محاجه قرآن پاسخی
داشته باشند .
قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَيْكُمُ اللَّيْلَ سَرْمَدًا إِلَىٰ يَوْمِ الْقِيَامَةِ مَنْ إِلَٰهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيكُمْ بِضِيَاءٍ ۖ أَفَلَا تَسْمَعُونَ
قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَيْكُمُ النَّهَارَ سَرْمَدًا إِلَىٰ يَوْمِ الْقِيَامَةِ مَنْ إِلَٰهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيكُمْ بِلَيْلٍ تَسْكُنُونَ فِيهِ ۖ أَفَلَا تُبْصِرُونَ
بگو- به این مردم مشرک ! : اگر آن خدا که
شب را آورده است آن ظلمت را برای همیشه نگه دارد آیا هست قدرتی در عالم که آن ظلمت
شب را کنار بزند وروز را پدیدآورد؟ آیا نمی شنوید؟
اگر آن خدا که روز را آورده است آن برای همیشه آن را نگه دارد آیا هست قدرتی در
عالم که آن را کنار بزند وشب را پدیدآورد تا ارامش و اسایشی برای شما فراهم آید؟
آیا تدبر نمی کنید؟
یکی از زیباترین استدلالات پیرامون این منطق و تفسیر این آیات که برای فیزیکدانان و
اختر شناسان کیهانشناس و بطور کلی دانشمندان علوم تجربی ضروری است در بخش آغازین
سخنرانی آیت الله سید محمد ضیاءآبادی در دوم بهمن ماه 98 ساعت 15 در رادیو
قرآن ارائه شده است . وشنیدن ان را به دوستان توصیه می نمایم ( لینک دانلود )
http://www.radioquran.ir/ProgramArchive/?m=055180
http://radio.iranseda.ir/epgarchivePart/?VALID=TRUE&e=146383030&ch=15